Tarcza antykryzysowa i propozycje UOKiK na trudne (przejściowe) czasy | Co do zasady

W nowelizacji tzw. ustawy kryzysowej znajdują się również propozycje zmian legislacyjnych przygotowane przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Mają one zwiększyć bezpieczeństwo finansowe gospodarstw domowych, zagwarantować dostępność kluczowych towarów i usług oraz zapobiec spekulacjom cenowym i nieuzasadnionym podwyżkom.

Przygotowany przez Radę Ministrów pakiet zmian do tzw. ustawy kryzysowej z dnia 2 marca 2020 r.¹ (dalej jako „tarcza antykryzysowa”) został 31 marca, po szybkim procesie legislacyjnym, opublikowany w dzienniku ustaw². Zmiany weszły w życie z dniem publikacji.

Zawarte w noweli zmiany zaproponowane przez UOKiK (art. 1 pkt 6 nowelizacji) dotyczą:

• możliwości określania przez ministra rozwoju oraz ministra zdrowia cen maksymalnych oraz maksymalnych marż hurtowych i detalicznych na wybrane produkty,
• określenia maksymalnych pozaodsetkowych kosztów kredytów konsumenckich,
• monitoringu i kontroli wprowadzanych rozwiązań przez organy i inspekcje państwowe,
• możliwości nakładania znaczących kar finansowych dla przedsiębiorców za nieprzestrzeganie wprowadzanych przepisów.

Przepisy tarczy antykryzysowej mają być wsparciem dla gospodarki i przedsiębiorców, w szczególności dla małych i średnich firm oraz pracowników, w czasie kryzysu spowodowanego epidemią koronawirusa (a także oczywiście umożliwić zapobieganie i zwalczanie samej epidemii).

Propozycje UOKiK mają przede wszystkim zwiększyć bezpieczeństwo finansowe konsumentów i gospodarstw domowych w tym trudnym dla wszystkich czasie, a także zapewnić dostępność towarów i usług mających istotne znaczenie dla ochrony zdrowia i bezpieczeństwa ludzi. Celem jest również uniknięcie spekulacji cenowych i wprowadzania nieuzasadnionych podwyżek. Mają temu służyć przepisy wprowadzające kontrolę cen określonych towarów oraz obniżające koszty kredytów konsumenckich.

Administracyjne ustalanie górnego poziomu cen wskazanych produktów i usług

Nowelizacja przewiduje możliwość wydania rozporządzenia, w którym ustalone zostaną ceny maksymalne lub maksymalne marże hurtowe lub detaliczne na produkty i usługi (rozporządzenie byłoby wydane przez właściwego ministra ds. gospodarki, czyli ministra rozwoju, w porozumieniu z ministrem zdrowia oraz ministrem rolnictwa i rozwoju wsi). W ustawie jest mowa o produktach i usługach mających szczególne znaczenie dla ochrony zdrowia i bezpieczeństwa ludzi, a także kosztów utrzymania gospodarstw domowych (w uzasadnieniu projektu wskazano, że rozwiązanie to ma dotyczyć tylko produktów podstawowych, mających wyjątkowe znaczenie dla ochrony ludzi i gospodarstw domowych).

Ceny maksymalne

Zgodnie z nowelizacją minister zdrowia będzie mógł:

• ustalić ceny maksymalne dla różnych poziomów obrotu towarowego (wprowadzenie do obrotu – hurt – detal),
• określić skalę sprzedaży towarów albo świadczenia usług (reglamentacja),
• ustalić uwarunkowania regionalne.

Punktem odniesienia przy ustalaniu poziomu cen maksymalnych mogą być ceny w okresie poprzedzającym wprowadzenie stanu zagrożenia epidemicznego oraz uzasadnione zmiany kosztów produkcji i zaopatrzenia.

Maksymalne marże

W aspekcie dozwolonych zysków minister określi w rozporządzeniu podstawę obliczania maksymalnych marż. Może również wskazać maksymalne marże dla poszczególnych rodzajów towarów lub określić marże naliczane od ceny hurtowej.

Zakaz stosowania przez przedsiębiorców cen i marż przekraczających ustalony pułap

Rozporządzenie będzie zawierało przewidziany w uchwalonej ustawie zakaz stosowania w obrocie na terytorium RP cen i marż wyższych niż te określone w przepisach oraz wskazywało czas obowiązywania tych przepisów.

Monitoring cen i warunków sprzedaży

Faktyczne działania w zakresie weryfikacji cen, uczciwych warunków sprzedaży oraz działań wprowadzających w błąd konsumentów UOKiK podjął już wcześniej, nie czekając na nowelizację tarczy antykryzysowej. Jak poinformował Prezes UOKiK, w ramach urzędu został powołany zespół, którego zadaniem jest monitorowanie cen żywności i produktów higienicznych. Pracownicy UOKiK oraz Inspekcji Handlowej będą sprawdzać poziom cen zarówno w sklepach internetowych, jak i stacjonarnych, nie wyłączając sieci handlowych. Jeśli chodzi o e-handel, urząd nawiązał już współpracę z Allegro, co pomogło wyeliminować szereg ofert wprowadzających konsumentów w błąd w aspekcie zwalczania epidemii koronawirusa.

Urząd zapowiedział również, że będzie przyglądał się handlowi w sektorze rolno-spożywczym i nie wyklucza interwencji z zakresu nieuczciwego wykorzystania przewagi kontraktowej w odniesieniu do małych i średnich firm, których umowy na dostawę produktów mogą nie być respektowane przez kontrahentów.

Monitoring cen prowadzony już przez UOKiK ma również służyć do przygotowania analiz cenowych, które będą wykorzystane do ustalania cen maksymalnych.

Kontrole przedsiębiorców

Kontrolę, czy przedsiębiorcy przestrzegają postulowanego zakazu stosowania cen lub marż wyższych niż maksymalne, sprawować będą w zakresie swoich właściwości Inspekcja Farmaceutyczna, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych oraz Inspekcja Sanitarna. W zakresie niezastrzeżonym dla ww. inspekcji nadzór będzie wykonywany przez Inspekcję Handlową.

Do kontroli przeprowadzanych u przedsiębiorców przez wskazane powyżej organy będą miały zastosowanie znacznie uproszczone przepisy rozdziału 5 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców. Jak wskazano w uzasadnieniu nowelizacji, chodzi o zapewnienie skuteczności i szybkiego przebiegu kontroli w sytuacji znacznie odbiegającej od zwyczajnej. Dlatego spośród przepisów normujących zasady przeprowadzania kontroli działalności gospodarczej przedsiębiorców wyłączone zostały:

• konieczność uprzedniego powiadomienia przedsiębiorcy o zamiarze wszczęcia kontroli,
• konieczność oznaczenia przedsiębiorcy objętego kontrolą w upoważnieniu do przeprowadzenia kontroli,
• zakaz podejmowania i prowadzenia równocześnie więcej niż jednej kontroli u danego przedsiębiorcy,
• zakaz przeprowadzania powtórnych kontroli w tym samym przedmiocie.

Ponadto czynności kontrolne będzie można prowadzić również pod nieobecność przedsiębiorcy lub osoby przez niego upoważnionej, a czas trwania kontroli w roku kalendarzowym nie będzie limitowany. Zniesione zostanie również uprawnienie przedsiębiorcy do wniesienia sprzeciwu wobec podjęcia i wykonywania czynności kontrolnych.

Sankcje za naruszenie zakazu stosowania cen i marż handlowych wyższych niż ustalone

Za złamanie zakazu stosowania cen lub marż wyższych niż maksymalne przedsiębiorcom będą grozić kary pieniężne w wysokości od 5 tysięcy zł do 5 milionów zł, nakładane decyzją administracyjną. Decyzje te będą wydawane, w zakresie ich właściwości, przez wojewódzkich inspektorów farmaceutycznych, wojewódzkich inspektorów jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, państwowych wojewódzkich inspektorów sanitarnych lub wojewódzkich inspektorów Inspekcji Handlowej.

Niezależnie od powyższego kary pieniężne w wysokości do 10% obrotu danego przedsiębiorcy (uzyskanego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia sankcji) może nałożyć Prezes UOKiK (ale wyłącznie w przypadku recydywy w łamaniu zakazu przez przedsiębiorcę oraz gdy jego działania dotyczą wielu towarów lub usług, a także obejmują dużą skalę działalności).

Prezes UOKiK zgodnie z nowelizacją będzie również mógł nakładać dodatkowe kary pieniężne, jeśli przedsiębiorca, nawet nieumyślnie:

• nie udzieli informacji żądanych przez UOKiK lub udzieli informacji nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd,
• uniemożliwi lub utrudni urzędowi rozpoczęcie lub przeprowadzenie kontroli.

Maksymalna wysokość takiej sankcji wynosić będzie 5% obrotu przedsiębiorcy w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary, jednak nie będzie mogła przekroczyć progu 50 milionów zł.

W zakresie postępowania w sprawie nałożenia kar ustawa wprowadza możliwość przyspieszonej egzekucji nakładanych sankcji (krótkie terminy, możliwość nadania rygoru natychmiastowej wykonalności, brak możliwości sądowego wstrzymania wykonania decyzji).

Szczególne uprawnienia ministra zdrowia w zakresie ustalania maksymalnych urzędowych cen zbytu oraz urzędowych marż hurtowych i detalicznych

Zgodnie z ustawą o zmianie niektórych ustaw w zakresie systemu ochrony zdrowia związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, której przepisy w większości obowiązują od 1 kwietnia br., minister zdrowia otrzymał szczególne uprawnienia w zakresie reglamentacji cen dla ściśle określonych, następujących produktów:

• produktów leczniczych wydawanych bez przepisu lekarza oraz tych wydawanych z przepisu lekarza (na receptę),
• wyrobów medycznych,
• środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego,
• produktów biobójczych,
• surowców farmaceutycznych.

Chodzi jednak tylko o te spośród ww. produktów, które mogą być wykorzystane w związku z przeciwdziałaniem COVID-19 lub w sytuacji zagrożenia braku dostępności na terytorium Polski w związku z epidemią koronawirusa. Działania reglamentacyjne nie obejmą także produktów, wyrobów lub środków, których cena została wcześniej ustalona w decyzji administracyjnej wydanej zgodnie z ustawą z dnia 12 maja 2011 r. o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych.

Minister zdrowia będzie mógł ustalić w drodze obwieszczenia maksymalne urzędowe ceny zbytu (zawierające podatek VAT), urzędowe marże hurtowe oraz urzędowe marże detaliczne (ceny wynikowe) w zakresie wskazanych powyżej produktów.

Kontrolę cen i marż maksymalnych wprowadzanych przez ministra zdrowia sprawować będą wg swojej właściwości: Inspekcja Farmaceutyczna, Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych oraz Państwowa Inspekcja Sanitarna.

Sankcje za naruszenie zakazu stosowania cen i marż handlowych wyższych niż ustalone przez ministra zdrowia oraz procedura ich nakładania na przedsiębiorców będą tożsame z karami finansowymi opisanymi powyżej w odniesieniu do działań reglamentacyjnych, które będzie mógł podejmować minister rozwoju (rola UOKiK w tym zakresie będzie również analogiczna).

Tańsze kredyty konsumenckie

W ramach unormowań tarczy antykryzysowej UOKiK zaproponował również w celu dodatkowej ochrony kredytobiorców wprowadzenie maksymalnego poziomu pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego (przez kredyt konsumencki należy rozumieć co do zasady kredyty lub pożyczki do kwoty 255 550 zł). Zgodnie z założeniami UOKiK propozycje urzędu mają doprowadzić do zmniejszenia o połowę kosztów pożyczek i kredytów konsumenckich.

Przyjęta właśnie ustawa przewiduje, że:

• dla pożyczek krótszych niż 30 dni koszty pozaodsetkowe nie będą mogły przekroczyć 5% całkowitej kwoty kredytu,
• dla produktów kredytowych o okresie spłaty dłuższym niż 30 dni poziom kosztów będzie mógł wynieść do 15% plus dodatkowe 6% za każdy rok trwania pożyczki / kredytu (czyli łącznie nie więcej niż 21% całkowitej kwoty kredytu przy pożyczce udzielonej na rok).

Jednak niezależnie od długości trwania pożyczki czy kredytu, poziom kosztów pozaodsetkowych nie będzie mógł przekroczyć 45% całkowitej kwoty kredytu.

Powyższe ograniczenia dotyczące ustalania kosztów kredytów konsumenckich mają charakter tymczasowy i obowiązują przez 365 dni od dnia wejścia w życie ustawy (tj. od 31 marca 2020 r.). W uzasadnieniu nowelizacji wskazano, że taki okres podyktowany jest tym, żeby wskazane rozwiązania obowiązywały nie tylko w stanie zagrożenia epidemicznego lub stanie epidemii, ale również jakiś czas po ich zniesieniu. Wskazuje się, że właśnie wtedy gospodarka będzie powracała do normalnego funkcjonowania – co, jak sądzi UOKiK, może potrwać nawet do pół roku po upływie największej fali zachorowań. Po upływie tego czasu kredytodawcy będą mogli, na zasadach wskazanych w nowelizacji, pobierać pozaodsetkowe koszty kredytu w wysokości określonej przez dotychczasowe limity w odniesieniu do pozostałego okresu obowiązywania umów kredytu.

Sankcje za naruszenie przepisów

Nowelizacja wskazuje, że naruszenie przepisów dotyczących ustalania kosztów kredytów konsumenckich może stanowić praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów (z ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów). Praktyki takie zagrożone są karą finansową do wysokości 10% obrotu przedsiębiorcy osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary.

Zmiany w działalności UOKiK

Zgodnie z informacjami uzyskanymi w UOKiK większość pracowników urzędu pracuje zdalnie. Brak na razie informacji, aby taki tryb pracy urzędu powodował jakieś znaczące opóźnienia w toczących się postępowaniach (aczkolwiek zawieszone zostały wszelkie spotkania z przedsiębiorcami czy np. możliwość zapoznawania się z aktami spraw). Kancelaria i biuro podawcze UOKiK jak na razie funkcjonują normalnie. W zależności jednak od dalszego rozwoju sytuacji nie można wykluczyć nałożenia ograniczeń w funkcjonowaniu urzędu i związanych z tym opóźnień w rozpatrywaniu spraw, jak to ma miejsce w przypadku zagranicznych organów antymonopolowych.

Warto przy tym zauważyć, że nowelizacja ustawy kryzysowej zawiera przepisy wstrzymujące rozpoczęcie lub zawieszające w okresie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii bieg niektórych terminów prawa administracyjnego.

Andrzej Madała, praktyka ochrony konkurencji i konsumentów kancelarii Wardyński i Wspólnicy