Polska implementuje dyrektywę w sprawie podmiotów obsługujących kredyty i nabywców kredytów. Co się zmienia dla uczestników rynku? | Co do zasady

4 lutego 2025 r. w Dzienniku Ustaw została ogłoszona ustawa z dnia 20 grudnia 2024 r. o podmiotach obsługujących kredyty i nabywcach kredytów. Implementuje ona dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/2167 z dnia 24 listopada 2021 r. w sprawie podmiotów obsługujących kredyty i nabywców kredytów.

Jakkolwiek enigmatycznie brzmi tytuł ustawy oraz samej dyrektywy, istotą nowych przepisów jest harmonizacja zasad nabywania i obsługi (dochodzenia) niespłaconych wierzytelności. Nowa regulacja ma największe znaczenie dla rynku windykacyjnego oraz inwestorów, którzy specjalizują się w nabywaniu wierzytelności niepracujących (non-performing loans). W tym artykule pokrótce zastanawiamy się, jakie konsekwencje nowe przepisy mogą mieć dla polskiego rynku wierzytelności oraz inwestorów zagranicznych rozważających lub posiadających inwestycje w portfele wierzytelności w Polsce.

Nowa regulacja, nowe nazewnictwo, stare instytucje

Nowa ustawa przejmuje siatkę pojęciową z polskiej wersji językowej dyrektywy. Oznacza to, że niektóre instytucje znane prawu polskiemu otrzymały teraz nowe nazwy lub zostały opisane w sposób odmienny.

I tak nabywca wierzytelności (lub cesjonariusz) jest teraz nabywcą kredytu, a sama ustawa rozróżnia:

• nabycie praw kredytodawcy wynikających z nieobsługiwanej umowy o kredyt (co w warunkach polskich w praktyce nie występuje),
• nabycie wierzytelności z tytułu nieobsługiwanej umowy o kredyt (co jest odpowiednikiem wierzytelności, którymi obraca się na polskim rynku).

Swoją własną definicję ma umowa o kredyt oraz nieobsługiwana umowa o kredyt.

Podmiot, który dochodzi wierzytelności w imieniu nabywcy kredytu, to podmiot obsługujący kredyty (znacznie bliższe nomenklaturze rynkowej byłoby angielskie słowo używane w dyrektywie: „servicer”).

Podmiot, który wykonuje niektóre czynności na zlecenie podmiotu obsługującego kredyty, to z kolei dostawca usług obsługi kredytów.

Istotna jest również definicja działalności w zakresie obsługi kredytów, która obejmuje dochodzenie wierzytelności, ale także renegocjowanie postanowień umowy o kredyt, przyjmowanie i rozpatrywanie skarg i reklamacji oraz informowanie o zmianach sposobu spłaty kredytu lub zmianach stopy oprocentowania bądź też o należnościach i opłatach obciążających kredytobiorcę.

Nowe przepisy – rewolucja na rynku?

Kluczowymi postanowieniami nowej ustawy są przepisy określające jej zakres podmiotowy i przedmiotowy. Istnieje cały szereg wyłączeń od stosowania ustawy. Spośród nich warto zwrócić uwagę na wyłączenia dotyczące:

• towarzystw funduszy inwestycyjnych oraz funduszy inwestycyjnych, którymi zarządzają,
• podmiotów posiadających zezwolenie na zarządzanie wierzytelnościami zgodnie z art. 192 ust. 1 ustawy o funduszach inwestycyjnych.

Oznacza to, że ustawy nie stosuje się do nabywania oraz dochodzenia wierzytelności przez fundusze wierzytelności, co jest praktyką rynkową w Polsce.

Wyłączeni z zakresu ustawy są też adwokaci, radcowie prawni i komornicy sądowi. Ustawy nie stosuje się również do outsourcingu, w ramach którego banki m.in. zlecają dochodzenie wierzytelności firmom windykacyjnym. Nie wynika to wprost z żadnego z wyłączeń, a jedynie pośrednio z definicji działalności w zakresie obsługi kredytów, gdzie wskazano, że obejmuje ona jedynie świadczenie usług na rzecz nabywców kredytów (a więc podmiotów innych niż banki).

Wszystko wskazuje na to, że ustawodawca dołożył starań, aby na dzień wejścia w życie przepisów nie wprowadzać rewolucji w dotychczasowej praktyce, która opiera się na zbywaniu niespłacanych wierzytelności do funduszy wierzytelności.

Które klasy aktywów są regulowane przez nowe przepisy?

Nowa ustawa ma zastosowanie jedynie do zbywania, nabywania i obsługi (serwisowania) wierzytelności spełniających dwa warunki.

Po pierwsze wierzytelności muszą wynikać z umów zawieranych przez banki krajowe, instytucje kredytowe lub oddziały instytucji kredytowych. Mogą to być zarówno umowy kredytowe, pożyczki, jak i finansowania w formie odroczonej płatności lub, jak to określa ustawa, w innej podobnej formie.

Po drugie niezbędne jest zaklasyfikowanie umowy / wierzytelności jako ekspozycji nieobsługiwanej zgodnie z art. 47a rozporządzenia 575/2013 (rozporządzenie CRR). Jest to istotna informacja, bo wyłączono w ten sposób stosowanie ustawy do zbywania wierzytelności obsługiwanych (np. w ramach sekurytyzacji), a jednocześnie objęto nią wierzytelności, których opóźnienie wynosić może już nawet 90 dni – względnie niewiele w porównaniu do opóźnienia na portfelach wierzytelności zbywanych przez polskie banki.  

Dla stosowania nowych przepisów nie ma znaczenia, czy wierzytelność jest zabezpieczona. Pewne znaczenie może mieć osoba dłużnika, przy czym postanowienia ustawy i dyrektywy są mało precyzyjne, a ich analiza może prowadzić do różnych zakresów stosowania ustawy w zależności od roli danego podmiotu (nabywca, zbywca lub podmiot obsługujący kredyty) w konkretnej transakcji.

Na co powinien zwrócić uwagę wierzyciel pierwotny?

Najważniejsze obowiązki wierzycieli pierwotnych sprowadzają się do obowiązków informacyjnych. Zgodnie z nową ustawą zbywca wierzytelności będzie musiał przekazać potencjalnemu nabywcy informacje dotyczące wierzytelności, które umożliwiają ocenę możliwości odzyskania wierzytelności z tytułu nieobsługiwanej umowy o kredyt. Obowiązek ten będzie się aktualizował na wniosek podmiotu, który przystąpił do negocjacji w celu nabycia wierzytelności wynikających z nieobsługiwanej umowy o kredyt.

Osobnym zagadnieniem, na które banki krajowe i instytucje kredytowe powinny zwrócić uwagę, jest zmiana przepisów o zwolnieniu z tajemnicy bankowej. Do obecnych przepisów zostają dodane dwa dodatkowe punkty zwalniające bank z obowiązku zachowania tajemnicy bankowej:

• w stosunku do podmiotów obsługujących kredyty oraz dostawców usług obsługi kredytów,
• a także gdy udzielenie informacji objętych tajemnicą bankową jest niezbędne do zawarcia i wykonywania umów nabycia wierzytelności z tytułu nieobsługiwanej umowy o kredyt w rozumieniu nowej ustawy, w tym udostępnienia informacji w ramach omówionego wyżej obowiązku informacyjnego.

Jest to istotna zmiana, ponieważ definicja nieobsługiwanej umowy o kredyt odwołuje się do klasyfikacji z rozporządzenia CRR, a nie do klasyfikacji wierzytelności jako straconych w rozumieniu polskich przepisów (do której to kategorii odwołują się aktualne przepisy Prawa bankowego dotyczące zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy bankowej). W praktyce oznacza to, że nowe przepisy umożliwią poszukiwanie nabywców i zbywanie wierzytelności na znacznie wcześniejszym etapie niż dotychczas.

Najistotniejsze zmiany z punktu widzenia firmy windykacyjnej

Nowe przepisy wprowadzają rewolucję w działalności firm windykacyjnych (podmiotów obsługujących kredyty) poprzez objęcie ich nadzorem. Wykonywanie tej działalności wymaga uzyskania osobnego zezwolenia wydawanego przez Komisję Nadzoru Finansowego, a także spełniania szeregu obowiązków związanych z nadzorem. Warto zwrócić uwagę na bardzo szerokie obowiązki informacyjne oraz wymagania dotyczące sposobu świadczenia usług, w tym właściwego zachowania wobec dłużników. Ustawa reguluje również sposób i obowiązki związane z podzlecaniem niektórych czynności obsługi kredytów podmiotom trzecim.

Co jednak istotne w realiach polskiego rynku wierzytelności, rewolucyjne zmiany nie znajdą zastosowania do firm windykacyjnych działających na zlecenie funduszy wierzytelności będących najczęstszymi nabywcami wierzytelności od banków w Polsce. Dodatkowo poza zakresem nowej ustawy jest działalność dotycząca nabywania lub windykowania wierzytelności innych niż bankowe (np. z tytułu pożyczek udzielanych przez instytucje pożyczkowe lub usług świadczonych przez firmy telekomunikacyjne). W konsekwencji, na dzień wejścia ustawy w życie, rewolucja dotknie niewiele podmiotów i co do zasady nie wpłynie na działalność większości firm windykacyjnych w Polsce.

Inwestorzy zagraniczni – zaprzepaszczona szansa na łatwiejsze inwestowanie w Polsce

Dyrektywa unijna w sprawie podmiotów obsługujących kredyty i nabywców kredytów miała ambitny cel ujednolicenia reguł nabywania i obsługi wierzytelności na terenie UE. Autorzy liczyli na to, że nowe przepisy przyczynią się do ujednolicenia wymogów regulacyjnych, które inwestorzy muszą spełnić, aby inwestować w nieobsługiwane wierzytelności w danym kraju. W istocie chodziło o usunięcie przeszkód w transgranicznym nabywaniu wierzytelności – tak aby inwestor posiadający spółkę w jednym kraju mógł przez tę samą spółkę nabywać wierzytelności w wielu innych krajach i nie był zmuszany do budowania struktury w każdym kraju, w którym chce dokonać inwestycji. Ochrona interesów kredytobiorców, a także samego inwestora miała się koncentrować na nadzorze nad podmiotami obsługującymi kredyty. Słusznie zakładano, że dla poszanowania praw kredytobiorcy największe znaczenie ma podmiot, który podejmuje działania związane z windykacją wierzytelności.

Polska implementacja dyrektywy rozminęła się z tym celem w sposób spektakularny. Przyczyną, dla której rynek nieobsługiwanych wierzytelności bankowych jest zdominowany przez fundusze wierzytelności (dawniej fundusze sekurytyzacyjne), są przepisy podatkowe obowiązujące banki oraz przepisy dotyczące tajemnicy bankowej. Brak zmian w przepisach podatkowych powoduje, że inwestorzy zagraniczni wciąż będą musieli zaznajomić się ze sposobem działania polskich funduszy wierzytelności oraz korzystać z osobnego wehikułu w przypadku inwestycji w Polsce. To, co może być uciążliwością dla jednych, jest oczywiście przewagą konkurencyjną innych podmiotów, które już mają swoje struktury funduszowe w Polsce i mogą bez rewolucji prowadzić dalej taką samą działalność w Polsce w myśl zasady, że czasami zmienić się musi bardzo wiele, żeby nie zmieniło się nic.    

Joanna Werner, radca prawny, Daniel Smarduch, adwokat, praktyka bankowości i finansowania projektów kancelarii Wardyński i Wspólnicy